Crowdfunding: schijnhuwelijk tussen cultuur en markt

Het principe is eenvoudig. Wie een cultureel project wil ontwikkelen, stelt dat voor op een crowdfundingplatform op het internet. Particulieren en bedrijven kunnen via dat platform een financiële bijdrage leveren om de realisatie van het project mogelijk te maken. Voorstanders zien alleen maar voordelen: het maatschappelijk draagvlak voor kunst en cultuur wordt versterkt, kunstliefhebbers bepalen zelf mee wat er gerealiseerd wordt. Een gedroomde symbiose tussen cultuurmakers en cultuurgebruikers.

Kunstenaars die bij hun potentieel publiek geld bij mekaar ronselen om hun ding te kunnen doen. Klinkt op zich niet verkeerd. Maar hoe onschuldig is het nog wanneer dat systeem ingeschreven wordt in het cultuurbeleid van de overheid?

Er wordt in dit verband veel verwezen naar Nederland, waar crowdfunding veel meer ingeburgerd is dan in Vlaanderen. Goed dus om even over onze noordergrens te kijken.

Daar zien we dat crowdfunding deel uitmaakt van een ruimer begrip: “cultureel ondernemerschap”. Dat werd in Nederland in 1992 op de kaart gezet door Giep Hagoort, lector Kunst en Economie aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Hagoort omschrijft cultureel ondernemerschap als balancerend tussen culturele en economische waarden. Het steunt op twee fundamentele vrijheden: de vrijheid om kunst te maken en te tonen enerzijds, de vrijheid van ondernemen anderzijds. De wisselwerking tussen deze twee moet leiden tot een kunsteconomisch proces dat resulteert in een grotere autonomie van kunstenaars binnen de creatieve industrie.

Eind jaren negentig introduceert toenmalig staatssecretaris voor cultuur en media Rick van der Ploeg het begrip cultureel ondernemerschap in het overheidsbeleid. De uitdrukkelijke doelstelling daarbij is de subsidieafhankelijkheid van de cultuursector sterk verminderen. In zijn nota over een “ondernemende cultuur” uit 1999 pleit van der Ploeg voor het toepassen van commerciële technieken. Cultuurmakers moeten beter toegerust worden voor een maatschappij waarin marktwerking een steeds grotere rol speelt.

Het kabinet-Rutte, dat aantreedt in 2010, gaat volledig op deze weg verder. De overheidsbemoeienis met kunst en cultuur moet teruggeschroefd worden, er moet meer aandacht zijn voor de “verdiencapaciteit” van cultuur, de creatieve industrie moet bijdragen aan de economie, giften aan culturele instellingen worden fiscaal aantrekkelijk gemaakt.

In de beleidsnota Cultuur van Vlaams minister Schauvliege van 2009 herkennen we dezelfde strategie. Ondernemerschap heet inherent te zijn aan creatieve vernieuwing, de culturele en economische wereld worden beschouwd als twee elkaar aanvullende werelden. De minister wil de cultuurindustrie in Vlaanderen verder ontwikkelen en culturele organisaties aansporen om via gemengde en alternatieve financieringsvormen op zoek te gaan naar inkomsten.

De teneur is helder. De overheid acht zichzelf steeds minder verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een rijk cultureel landschap. De cultuursector moet daar zelf maar voor instaan, gebruikmakend van de markt. Opvallend is het gebruikte vocabulaire. Er wordt niet meer gesproken over kunstenaars, cultuur of cultuursector. Nee, het gaat nu over cultureel ondernemers, ondernemende cultuur en creatieve industrie. Het past allemaal wonderwel in het neoliberale concept van de “ondernemende samenleving”. Alle maatschappelijke sectoren moeten gekoppeld worden aan ondernemerschap: onderwijs, gezondheidszorg, wetenschap, cultuur. De overheid trekt zich uit al die sectoren meer en meer terug.

Crowdfunding speelt helemaal in op deze beleidsstrategie. Roy Cremers, oprichter van het crowdfundingplatform Voordekunst, zegt het zo: “Wie zich wil presenteren op Voordekunst moet denken als een ondernemer. Wij selecteren niet zozeer op artistieke kwaliteit, maar op de haalbaarheid van het plan.”

De verdere vermarkting van de cultuursector dient zich aan. Het spreekt voor zich dat op dit alternatieve financieringspad alleen plek zal zijn voor cultuurproducten die goed in de markt liggen. Geert Buelens, literatuurprofessor en essayist, zegt: “Ongetwijfeld zijn er bepaalde onderdelen van het kunstenveld die zich lenen voor ondernemerschap, en die winst kunnen boeken. Maar voor het grootste deel van de cultuursector geldt dat niet: het is net een sector die altijd buiten de markt zal vallen.”

De kunstenaar-ondernemer wordt verplicht zijn projecten af te stemmen op de wensen van de markt. Zeker wanneer hij mikt op gulle giften van bedrijven. Voor hen is crowdfunding immers een extra publiciteitskanaal en zij verwachten voor hun investering een return. Met hun steun kopen ze in feite aandelen in cultuurprojecten. Als die projecten opbrengen, moeten er dividenden betaald worden.

Voorstanders van cultureel ondernemerschap en crowdfunding bezweren ons dat er geen gevaar dreigt voor commercialisering en aantasting van kwaliteit. Maar daarbij wordt een belangrijk gegeven uit het oog verloren. Namelijk dat de gecommercialiseerde culturele sector al lang een feit is. De verkoopwaarde van het cultuurproduct is al lang verheven tot kwaliteitsnorm. Het is net omwille van die realiteit dat ondernemers, bedrijven en zakenlui plots interesse krijgen in cultuur. Omdat de cultuurindustrie zich al grotendeels ontwikkeld heeft en perspectieven biedt op nieuwe winstmogelijkheden. Cultureel ondernemerschap en crowdfunding zullen die bestaande commercialisering bestendigen en verder verdiepen.

Kunst en cultuur enerzijds, en management en economie anderzijds zijn slechte huwelijkspartners. Management en economie zijn gericht op massificatie en winstbejag. Dat leidt onvermijdelijk tot aantasting en vervlakking van de verbeeldende waarde van de kunst.

Crowdfunding is geen antwoord op, maar een gewillig meegaan in een beleidsstrategie die overheidssubsidies doet afnemen en de culturele sector overlevert aan de nefaste invloed van de markt.

Open brief aan Jan Verheyen

Beste Jan,

In je bijdrage aan het pas verschenen Gravensteenboek ga je vrolijk tekeer tegen Niet In Onze Naam. Je respecteert en bewondert in zekere mate het engagement en het idealisme van dit initiatief, maar verder haal je alles uit de kast om het af te doen als een naïeve oprisping van arrogante artistieke navelstaarders. Althans, dat probeer je. Helaas kom je niet verder dan het opsommen van alle eindeloos herhaalde en nog altijd even onzinnige verwijten en kritieken.

Je schrijft dat we schijten op de Vlaamse cultuur. We zijn zelfverklaarde poortwachters die spuwen op alles wat Vlaams heet en de Vlaamse identiteit als een beschamende zonde verloochenen. Je moet mij toch echt eens verwijzen naar een tekst of uitspraak waaruit dat blijkt.
Wij hebben altijd duidelijk gesteld dat onze cultuur en identiteit wel degelijk Vlaams zijn. Maar niet exclusief. We wijzen Vlaamse cultuur en identiteit dus geenszins af. We zijn daarentegen wel gekant tegen een hiërarchisch denken over cultuur en identiteit. Bart De Wever stelt ons voor een pertinente keuze: de Vlaamse of de Belgische identiteit. Het ene of het andere, de twee samen gaat niet. Wie schijt hier nu eigenlijk op wat?

Dat kunstenaars zich uitspreken tegen het Vlaams-nationalisme, noem je ronduit absurd. Omdat ze zo de gewillige schoothondjes van het koningshuis worden. Allemaal belgicisten. Ook hier wil ik je met aandrang vragen om dat te staven. Ik schreef het eerder al aan Siegfried Bracke: in jullie rangen is men ofwel Vlaams-nationalist ofwel verzamelaar van koekjesdozen met foto’s van de koninklijke familie erop.

In dit verband verwijs je natuurlijk graag en met leedvermaak naar het fameuze optreden van Arno op de KVS-avond van Niet In Onze Naam vorig jaar. Arno verscheen stomdronken op het toneel en stond inderdaad minutenlang te fulmineren tégen het belgicisme. Uitgaande van de stelling dat we belgicisten zijn, zou dat een pijnlijk incident geweest zijn. Niet dus. Wat Arno deed, was terecht fulmineren tegen het belgicistische etiket dat hij en alle andere artiesten die avond vanuit Vlaams-nationalistische hoek opgeplakt kregen. Behalve de beschonken toestand waarin dat gebeurde, was daar hoegenaamd niets pijnlijks aan.

Je schildert ons graag af als wereldvreemde bewoners van ivoren cultuurtorens. Vanuit onze elitaire verschansing promoten we de verheven kunsten en vuren onze banbliksems af op alles wat populair is.
Uit je sneren tegen wat je de kunstzinnige gauche caviar noemt, spreekt duidelijk je visie op cultuur. Cultuur moet commercieel zijn. Er mag ook wel wat artistiekerig gerommel in de marge zijn, maar de waarde van cultuur moet in eerste instantie gemeten worden aan het succes op de markt. Met een arrogant misprijzen kijk je neer op de ‘theatermaker die meer opinies heeft dan dat er mensen in zijn zaal zitten’. En volgens jouw welgevormde mening gebeurt er op een podium hoegenaamd niets wat maatschappelijk relevant is. Je illustreert perfect het dédain van de culturele omnivoor voor wie populariteit wijst op grote kwaliteit.

Met deze visie ben je natuurlijk helemaal op je plek bij de Vlaams-nationalisten. Zo wil N-VA bijvoorbeeld de projectsubsidies voor theater afvoeren, wat neerkomt op het droogleggen van de experimentele ruimte voor jonge mensen. Diezelfde N-VA is ook een vurig verdediger van de publiek-private samenwerking in de cultuursector. Op naar de privatisering en commercialisering van cultuur.

Maar wellicht is je grootste en hardnekkigste punt dat Niet In Onze Naam alleen holle retoriek verkoopt. Je zit nog altijd te wachten op argumenten. Tja, je kan onze argumentatie natuurlijk systematisch negeren, maar daarmee wis je ze niet uit.
Onze argumentatie ligt in het politieke programma van het Vlaams-nationalisme. Dat programma ligt helemaal in de lijn van wat Riccardo Petrella de “Universele Kapitalistische Theologie” noemt. In deze rechtse leer staat de concurrentie centraal en wordt de waarde van een mens afgemeten aan zijn of haar concurrentievermogen. Het is die theologie die vandaag honderdduizenden mensen de ellende in bespaart. De Vlaams-nationalisten staan aan de kant te kijken en roepen dat het allemaal niet snel en ver genoeg gaat. Zo betoogt Bart De Wever dat het terugschroeven van de werkeloosheidsuitkeringen niet doortastend genoeg is.

Wij verzetten ons tegen een politiek programma dat Vlaamse cultuur en identiteit gebruikt als vehikel om een Vlaams paradijsje te creëren voor rijkelui. De zorgmaatschappij is voor ons nog altijd een legitiem en realistisch alternatief voor de neoliberale vechtmaatschappij. Om die zorgmaatschappij te garanderen, heb je sterke en goed functionerende mechanismen van herverdeling nodig. Want dat is namelijk de essentie van solidariteit: herverdeling. En wie over herverdeling spreekt, heeft het over dingen als sociale zekerheid en rechtvaardige fiscaliteit. Dat heeft niets met retoriek te maken, maar met een fundamentele politieke keuze.

Je zegt dat je er eigenlijk niet echt wakker van ligt. Zolang we maar goed bestuurd worden. En daar zit het hem natuurlijk, in wat dat concreet betekent. Voor de Vlaams-nationalistische partijen waar jij je graag tegenaan schurkt, met name N-VA en LDD, is “goed bestuur” synoniem voor sociale afbraak. Daar lig ik wel degelijk wakker van.

Met vriendelijke groeten,

Dirk Tuypens
mede-initiatiefnemer van Niet In Onze Naam